Dante Alighieri: La Divina Commedia
Inferno • Canto XXXIII
La bocca sollevò dal fiero pasto
quel peccator, forbendola a’ capelli
del capo ch’elli avea di retro guasto.
Poi cominciò: «Tu vuo’ ch’io rinovelli
disperato dolor che ’l cor mi preme
già pur pensando, pria ch’io ne favelli.
Ma se le mie parole esser dien seme
che frutti infamia al traditor ch’i’ rodo,
parlar e lagrimar vedrai insieme.
Io non so chi tu se’ né per che modo
venuto se’ qua giù; ma fiorentino
mi sembri veramente quand’ io t’odo.
Tu dei saper ch’i’ fui conte Ugolino,
e questi è l’arcivescovo Ruggieri:
or ti dirò perché i son tal vicino.
Che per l’effetto de’ suo’ mai pensieri,
fidandomi di lui, io fossi preso
e poscia morto, dir non è mestieri;
però quel che non puoi avere inteso,
cioè come la morte mia fu cruda,
udirai, e saprai s’e’ m’ha offeso.
Breve pertugio dentro da la Muda,
la qual per me ha ’l titol de la fame,
e che conviene ancor ch’altrui si chiuda,
m’avea mostrato per lo suo forame
più lune già, quand’ io feci ’l mal sonno
che del futuro mi squarciò ’l velame.
Questi pareva a me maestro e donno,
cacciando il lupo e ’ lupicini al monte
per che i Pisan veder Lucca non ponno.
Con cagne magre, studïose e conte
Gualandi con Sismondi e con Lanfranchi
s’avea messi dinanzi da la fronte.
In picciol corso mi parieno stanchi
lo padre e ’ figli, e con l’agute scane
mi parea lor veder fender li fianchi.
Quando fui desto innanzi la dimane,
pianger senti’ fra ’l sonno i miei figliuoli
ch’eran con meco, e dimandar del pane.
Ben se’ crudel, se tu già non ti duoli
pensando ciò che ’l mio cor s’annunziava;
e se non piangi, di che pianger suoli?
Già eran desti, e l’ora s’appressava
che ’l cibo ne solëa essere addotto,
e per suo sogno ciascun dubitava;
e io senti’ chiavar l’uscio di sotto
a l’orribile torre; ond’ io guardai
nel viso a’ mie’ figliuoi sanza far motto.
Io non piangëa, sì dentro impetrai:
piangevan elli; e Anselmuccio mio
disse: “Tu guardi sì, padre! che hai?”.
Perciò non lagrimai né rispuos’ io
tutto quel giorno né la notte appresso,
infin che l’altro sol nel mondo uscìo.
Come un poco di raggio si fu messo
nel doloroso carcere, e io scorsi
per quattro visi il mio aspetto stesso,
ambo le man per lo dolor mi morsi;
ed ei, pensando ch’io ’l fessi per voglia
di manicar, di sùbito levorsi
e disser: “Padre, assai ci fia men doglia
se tu mangi di noi: tu ne vestisti
queste misere carni, e tu le spoglia”.
Queta’mi allor per non farli più tristi;
lo dì e l’altro stemmo tutti muti;
ahi dura terra, perché non t’apristi?
Poscia che fummo al quarto dì venuti,
Gaddo mi si gittò disteso a’ piedi,
dicendo: “Padre mio, ché non m’aiuti?”.
Quivi morì; e come tu mi vedi,
vid’ io cascar li tre ad uno ad uno
tra ’l quinto dì e ’l sesto; ond’ io mi diedi,
già cieco, a brancolar sovra ciascuno,
e due dì li chiamai, poi che fur morti.
Poscia, più che ’l dolor, poté ’l digiuno».
Quand’ ebbe detto ciò, con li occhi torti
riprese ’l teschio misero co’ denti,
che furo a l’osso, come d’un can, forti.
Ahi Pisa, vituperio de le genti
del bel paese là dove ’l sì suona,
poi che i vicini a te punir son lenti,
muovasi la Capraia e la Gorgona,
e faccian siepe ad Arno in su la foce,
sì ch’elli annieghi in te ogne persona!
Che se ’l conte Ugolino aveva voce
d’aver tradita te de le castella,
non dovei tu i figliuoi porre a tal croce.
Innocenti facea l’età novella,
novella Tebe, Uguiccione e ’l Brigata
e li altri due che ’l canto suso appella.
Noi passammo oltre, là ’ve la gelata
ruvidamente un’altra gente fascia,
non volta in giù, ma tutta riversata.
Lo pianto stesso lì pianger non lascia,
e ’l duol che truova in su li occhi rintoppo,
si volge in entro a far crescer l’ambascia;
ché le lagrime prime fanno groppo,
e sì come visiere di cristallo,
rïempion sotto ’l ciglio tutto il coppo.
E avvegna che, sì come d’un callo,
per la freddura ciascun sentimento
cessato avesse del mio viso stallo,
già mi parea sentire alquanto vento;
per ch’io: «Maestro mio, questo chi move?
non è qua giù ogne vapore spento?».
Ond’ elli a me: «Avaccio sarai dove
di ciò ti farà l’occhio la risposta,
veggendo la cagion che ’l fiato piove».
E un de’ tristi de la fredda crosta
gridò a noi: «O anime crudeli
tanto che data v’è l’ultima posta,
levatemi dal viso i duri veli,
sì ch’ïo sfoghi ’l duol che ’l cor m’impregna,
un poco, pria che ’l pianto si raggeli».
Per ch’io a lui: «Se vuo’ ch’i’ ti sovvegna,
dimmi chi se’, e s’io non ti disbrigo,
al fondo de la ghiaccia ir mi convegna».
Rispuose adunque: «I’ son frate Alberigo;
i’ son quel da le frutta del mal orto,
che qui riprendo dattero per figo».
«Oh», diss’ io lui, «or se’ tu ancor morto?».
Ed elli a me: «Come ’l mio corpo stea
nel mondo sù, nulla scïenza porto.
Cotal vantaggio ha questa Tolomea,
che spesse volte l’anima ci cade
innanzi ch’Atropòs mossa le dea.
E perché tu più volentier mi rade
le ’nvetrïate lagrime dal volto,
sappie che, tosto che l’anima trade
come fec’ ïo, il corpo suo l’è tolto
da un demonio, che poscia il governa
mentre che ’l tempo suo tutto sia vòlto.
Ella ruina in sì fatta cisterna;
e forse pare ancor lo corpo suso
de l’ombra che di qua dietro mi verna.
Tu ’l dei saper, se tu vien pur mo giuso:
elli è ser Branca Doria, e son più anni
poscia passati ch’el fu sì racchiuso».
«Io credo», diss’ io lui, «che tu m’inganni;
ché Branca Doria non morì unquanche,
e mangia e bee e dorme e veste panni».
«Nel fosso sù», diss’ el, «de’ Malebranche,
là dove bolle la tenace pece,
non era ancora giunto Michel Zanche,
che questi lasciò il diavolo in sua vece
nel corpo suo, ed un suo prossimano
che ’l tradimento insieme con lui fece.
Ma distendi oggimai in qua la mano;
aprimi li occhi». E io non gliel’ apersi;
e cortesia fu lui esser villano.
Ahi Genovesi, uomini diversi
d’ogne costume e pien d’ogne magagna,
perché non siete voi del mondo spersi?
Ché col peggiore spirto di Romagna
trovai di voi un tal, che per sua opra
in anima in Cocito già si bagna,
e in corpo par vivo ancor di sopra.
DE HEL - ZANG XXXIII
(Vertaling Jules Grandgagnage, 2025)
De zondaar verhief zich van zijn grimmige maaltijd
en wiste het af aan hetzelfde haar van het hoofd
dat hij van achteren had aangeknaagd.
"Jij wil dat ik de wanhopige pijn hernieuw",
begon hij, "die op mijn hart drukt,
als ik eraan denk, nog voor ik spreek.
Maar als mijn woorden het zaad moeten zijn
die schande brengen aan de verrader die ik knauw,
zul je me tegelijk zien praten en huilen.
Ik weet niet wie je bent of hoe je hier
beneden bent gekomen; maar Florentijns
denk ik, als ik je hoor, op mij gelijkend.
Je moet weten dat ik graaf Ugolino was,
en deze hier Ruggieri, de aartsbisschop;
Nu zal ik u vertellen waarom wij buren zijn.
Dat ik, door zijn kwaadaardige gedachten,
toen ik hem vertrouwde werd gearresteerd
en dan werd gedood, hoef ik niet te zeggen;
Maar wat jij niet gehoord kunt hebben,
dat wil zeggen, hoe wreed mijn dood was,
Luister en weet hoe hij mij heeft onteerd.
Een smalle opening in het hol, om mij
de naam Hongersnood dragend, waarin
nog anderen opgesloten moeten worden,
had mij al vele manen laten zien
toen ik die boze droom droomde
die de sluier van de toekomst openscheurde.
Deze verscheen mij als heer en meester,
op jacht naar wolven en welpen op de berg
waardoor de Pisanen Lucca niet kunnen zien.
Met honden, mager, gretig en goed getraind,
had hij Gualandi met Sismondi en Lanfianchi
vooruitgezonden, vóór hij naar voren ging.
Binnen korte tijd leken ze mij moe,
de vader en de zonen, en door scherpe tanden
dacht ik hun zijden uiteen gereten te zien.
Toen ik 's ochtends wakker werd, hoorde ik
mijn zonen, die bij mij waren, huilen
in hun slaap en om brood vragen.
Wreed ben je, als je nog steeds niet rouwt,
denkend aan wat mijn hart me had aangekondigd,
en jij huilt niet, waar huil je dan wel om?
Ze waren nu wakker en het uur naderde
dat er vroeger voedsel naar ons werd gebracht,
en door zijn droom was iedereen bezorgd;
En ik hoorde de deur beneden op slot doen
van de verschrikkelijke toren; waarop ik zwijgend
in de gezichten van mijn zonen staarde.
Ik huilde niet, en veranderde van binnen in steen;
Zij huilden; en mijn lieve kleine Anselmuccio zei:
'Je kijkt zo vreemd, vader, wat is er met je?'
Dus ik huilde niet en antwoordde ook niet
noch die hele dag, noch de nacht erna,
tot in de wereld de volgende zon opkwam.
Toen een sprankje licht zijn weg vond
In de pijnlijke gevangenis, zag ik
op de vier gezichten mijn eigen aanblik;
Ik beet in beide handen van de pijn;
en denkend dat ik het uit verlangen deed
naar voedsel, stonden ze plotseling op en zeiden:
'Vader, veel minder pijn zal het ons geven
als je van ons eet; U kleedde ons zelf
met dit ellendige vlees, nu trek het eraf.'
Ik kalmeerde toen, om hen niet meer te verdrieten;
die dag en de dag erna bleven we stom;
Ach, harde aarde, waarom opende Gij u niet?
Toen wij de vierde dag waren binnengegaan,
wierp Gaddo zich uitgestrekt voor mij neer,
zeggend: 'Mijn vader, waarom helpt u mij niet?'
En daar stierf hij; en zoals je mij ziet,
zag ik alle drie één voor één vallen
De vijfde dag en de zesde dag begon ik,
reeds blind, ieder van hen aan te tasten,
en twee dagen nadat ze dood waren, riep ik ze,
maar sterker dan de pijn was het vasten."
Toen hij dit had gezegd, zijn ogen afgewend,
greep hij de ellendige schedel met zijn tanden,
die als een hond de botten konden breken.
Helaas, Pisa, schande van het volk
van het prachtige land waar het 'Si' weerklinkt,
omdat je buren je niet snel straffen,
Laat Capraia en Gorgona zich verplaatsen,
en maak een dam langs de monding van de Arno
zodat ieder mens in jou verdrinkt!
Want al werd van graaf Ugolino gezegd
je te hebben verraden met je kastelen,
dan nog had je zijn zonen niet mogen martelen.
Onschuldig maakte de jonge leeftijd, O,
hernieuwd Thebe, U en de Brigata
en de andere twee uit mijn zang hierboven!
Verdergaand kwamen we waar de vorst
ruw een ander volk gevangen hield,
niet naar onderen, maar op zijn kop.gekeerd.
Het huilen zelf belette hen om te huilen,
en verdriet dat beletsel in de ogen vindt
keert zich naar binnen om de angst te vergroten;
Want de eerste tranen hopen zich op,
en gelijk een vizier van ijskristal
vullen ze de hele oogkas onder de wenkbrauwen.
En hoewel, zoals bij een eeltlaag,
door koude alle gevoel in mijn gezicht
verloren scheen te zijn gegaan,
toch leek het mij alsof ik een briesje voelde;
waarop ik vroeg: "Meester, wie zet dit in gang?
Is hier beneden niet alle damp geblust?"
En hij zei: "Binnenkort zul je zijn
waar je oog dit voor jou zal beantwoorden,
en weten waar de wind vandaan komt."
En een der ellendigen der koude korst
riep tot ons: "O, wrede zielen,
dat aan U de laatste plaats is gegeven,
verwijder de harde sluiers van mijn gezicht,
zodat ik de pijn in mijn hart kan uiten,
even maar, voordat de tranen bevriezen."
Vandaar dat ik zei: "Als je wil dat ik je help,
zeg wie je was; en zo ik je niet bevrijd,
moge ik dan naar de bodem van het ijs gaan."
Hij antwoordde: "Ik ben broeder Alberigo;
Ik ben die van de vruchten van de slechte tuin,
die hier dadels terugkrijg voor mijn vijgen."
"O," zei ik, "ben jij nu ook al dood?"
En hij antwoordde: "Hoe zal het mijn lichaam vergaat
in de wereld, die kennis ontbeer ik.
Dit voorrecht heeft deze Ptolemaea,
dat vele malen de ziel er reeds in valt
voordat Atropos haar een zet geeft.
En opdat je gewilliger deze glazen tranen
van mijn gezicht zou verwijderen, weet
dat zodra een ziel je verraadt
zoals ik deed, zijn lichaam wordt weggenomen
door een demon, die hem vervolgens bestuurt
totdat zijn tijd volledig verstreken is.
Die ziel stort zichzelf in zo'n put;
En mogelijk verschijnt daarboven nog steeds het lichaam
van de schim die achter mij overwintert.
Dit moet je weten, als je net beneden kwam;
Het is Ser Branca d'Oria, en vele jaren
zijn voorbij sinds hij zo werd opgesloten."
"Ik geloof," zei ik, "dat je mij bedriegt;
omdat Branca Doria nooit stierf,
en eet en drinkt en slaapt en kleren draagt."
"In de gracht hierboven," zei hij, "van Malebranche,
daar waar het taaie pek kookt,
was Michel Zanche nog niet aangekomen,
toen deze een duivel in zijn plaats achterliet
in zijn eigen lichaam en dat van een naaste verwant,
die samen met hem het verraad pleegde.
Maar strek uw hand nu meteen uit,
open mijn ogen"— en ik deed ze niet open:
grof zijn tegen hem getuigde van beleefdheid.
O, Genuezen! Jullie die zo wars zijn
van goede zeden, vol van alle ondeugden
waarom zijn jullie niet verdreven van de wereld?
Want met de slechtste ziel van Romagna
vond ik er een van jullie wiens ziel
vanwege zijn daden al in de Cocytus baadt
en in 't lichaam boven nog levend schijnt.