Dante Alighieri: La Divina Commedia
Inferno • Canto XIII
Non era ancor di là Nesso arrivato,
quando noi ci mettemmo per un bosco
che da neun sentiero era segnato.
Non fronda verde, ma di color fosco;
non rami schietti, ma nodosi e ’nvolti;
non pomi v’eran, ma stecchi con tòsco.
Non han sì aspri sterpi né sì folti
quelle fiere selvagge che ’n odio hanno
tra Cecina e Corneto i luoghi cólti.
Quivi le brutte Arpie lor nidi fanno,
che cacciar de le Strofade i Troiani
con tristo annunzio di futuro danno.
Ali hanno late, e colli e visi umani,
piè con artigli, e pennuto ’l gran ventre;
fanno lamenti in su li alberi strani.
E ’l buon maestro «Prima che più entre,
sappi che se’ nel secondo girone»,
mi cominciò a dire, «e sarai mentre
che tu verrai ne l’orribil sabbione.
Però riguarda ben; sì vederai
cose che torrien fede al mio sermone».
Io sentia d’ogne parte trarre guai
e non vedea persona che ’l facesse;
per ch’io tutto smarrito m’arrestai.
Cred’ ïo ch’ei credette ch’io credesse
che tante voci uscisser, tra quei bronchi,
da gente che per noi si nascondesse.
Però disse ’l maestro: «Se tu tronchi
qualche fraschetta d’una d’este piante,
li pensier c’hai si faran tutti monchi».
Allor porsi la mano un poco avante
e colsi un ramicel da un gran pruno;
e ’l tronco suo gridò: «Perché mi schiante?».
Da che fatto fu poi di sangue bruno,
ricominciò a dir: «Perché mi scerpi?
non hai tu spirto di pietade alcuno?
Uomini fummo, e or siam fatti sterpi:
ben dovrebb’ esser la tua man più pia,
se state fossimo anime di serpi».
Come d’un stizzo verde ch’arso sia
da l’un de’ capi, che da l’altro geme
e cigola per vento che va via,
sì de la scheggia rotta usciva insieme
parole e sangue; ond’ io lasciai la cima
cadere, e stetti come l’uom che teme.
«S’elli avesse potuto creder prima»,
rispuose ’l savio mio, «anima lesa,
ciò c’ha veduto pur con la mia rima,
non averebbe in te la man distesa;
ma la cosa incredibile mi fece
indurlo ad ovra ch’a me stesso pesa.
Ma dilli chi tu fosti, sì che ’n vece
d’alcun’ ammenda tua fama rinfreschi
nel mondo sù, dove tornar li lece».
E ’l tronco: «Sì col dolce dir m’adeschi,
ch’i’ non posso tacere; e voi non gravi
perch’ ïo un poco a ragionar m’inveschi.
Io son colui che tenni ambo le chiavi
del cor di Federigo, e che le volsi,
serrando e diserrando, sì soavi,
che dal secreto suo quasi ogn’ uom tolsi;
fede portai al glorïoso offizio,
tanto ch’i’ ne perde’ li sonni e ’ polsi.
La meretrice che mai da l’ospizio
di Cesare non torse li occhi putti,
morte comune e de le corti vizio,
infiammò contra me li animi tutti;
e li ’nfiammati infiammar sì Augusto,
che ’ lieti onor tornaro in tristi lutti.
L’animo mio, per disdegnoso gusto,
credendo col morir fuggir disdegno,
ingiusto fece me contra me giusto.
Per le nove radici d’esto legno
vi giuro che già mai non ruppi fede
al mio segnor, che fu d’onor sì degno.
E se di voi alcun nel mondo riede,
conforti la memoria mia, che giace
ancor del colpo che ’nvidia le diede».
Un poco attese, e poi «Da ch’el si tace»,
disse ’l poeta a me, «non perder l’ora;
ma parla, e chiedi a lui, se più ti piace».
Ond’ ïo a lui: «Domandal tu ancora
di quel che credi ch’a me satisfaccia;
ch’i’ non potrei, tanta pietà m’accora».
Perciò ricominciò: «Se l’om ti faccia
liberamente ciò che ’l tuo dir priega,
spirito incarcerato, ancor ti piaccia
di dirne come l’anima si lega
in questi nocchi; e dinne, se tu puoi,
s’alcuna mai di tai membra si spiega».
Allor soffiò il tronco forte, e poi
si convertì quel vento in cotal voce:
«Brievemente sarà risposto a voi.
Quando si parte l’anima feroce
dal corpo ond’ ella stessa s’è disvelta,
Minòs la manda a la settima foce.
Cade in la selva, e non l’è parte scelta;
ma là dove fortuna la balestra,
quivi germoglia come gran di spelta.
Surge in vermena e in pianta silvestra:
l’Arpie, pascendo poi de le sue foglie,
fanno dolore, e al dolor fenestra.
Come l’altre verrem per nostre spoglie,
ma non però ch’alcuna sen rivesta,
ché non è giusto aver ciò ch’om si toglie.
Qui le strascineremo, e per la mesta
selva saranno i nostri corpi appesi,
ciascuno al prun de l’ombra sua molesta».
Noi eravamo ancora al tronco attesi,
credendo ch’altro ne volesse dire,
quando noi fummo d’un romor sorpresi,
similemente a colui che venire
sente ’l porco e la caccia a la sua posta,
ch’ode le bestie, e le frasche stormire.
Ed ecco due da la sinistra costa,
nudi e graffiati, fuggendo sì forte,
che de la selva rompieno ogne rosta.
Quel dinanzi: «Or accorri, accorri, morte!».
E l’altro, cui pareva tardar troppo,
gridava: «Lano, sì non furo accorte
le gambe tue a le giostre dal Toppo!».
E poi che forse li fallia la lena,
di sé e d’un cespuglio fece un groppo.
Di rietro a loro era la selva piena
di nere cagne, bramose e correnti
come veltri ch’uscisser di catena.
In quel che s’appiattò miser li denti,
e quel dilaceraro a brano a brano;
poi sen portar quelle membra dolenti.
Presemi allor la mia scorta per mano,
e menommi al cespuglio che piangea
per le rotture sanguinenti in vano.
«O Iacopo», dicea, «da Santo Andrea,
che t’è giovato di me fare schermo?
che colpa ho io de la tua vita rea?».
Quando ’l maestro fu sovr’ esso fermo,
disse: «Chi fosti, che per tante punte
soffi con sangue doloroso sermo?».
Ed elli a noi: «O anime che giunte
siete a veder lo strazio disonesto
c’ha le mie fronde sì da me disgiunte,
raccoglietele al piè del tristo cesto.
I’ fui de la città che nel Batista
mutò ’l primo padrone; ond’ ei per questo
sempre con l’arte sua la farà trista;
e se non fosse che ’n sul passo d’Arno
rimane ancor di lui alcuna vista,
que’ cittadin che poi la rifondarno
sovra ’l cener che d’Attila rimase,
avrebber fatto lavorare indarno.
Io fei gibetto a me de le mie case».
DE HEL - ZANG XIII
(Vertaling Jules Grandgagnage, 2024)
Nessus had de andere oever nog niet bereikt
toen we begonnen aan onze tocht door een bos
waar geen pad zijn sporen had achtergelaten.
Geen groene bladeren in dat bos, maar grauwe;
geen rechte, gladde takken, maar knoestig en geknoopt;
Geen vruchten waren er, maar giftige doornstruiken.
Zelfs wilde dieren tussen Cecina en Corneto,
die bewoonde bebouwde plaatsen schuwen,
kennen geen kreupelhout zo hard en dicht.
Dit is de nestplaats van de lelijke harpijen,
die de Trojanen van de Strofaden verdreven
met voorspellingen van toekomstige beproevingen.
Hun vleugels zijn breed, hun halzen en gezichten menselijk;
hun voeten geklauwd, hun grote buiken gevederd;
ze uiten hun klaagzangen op zonderling geboomte.
En mijn goede meester leerde me toen:
"Voordat je verder gaat, weet dat je nu
de tweede binnenkring betreedt," begon hij,
en hier bent tot je het gruwelzand bereikt;
kijk daarom goed; je zult dingen zien
die mijn woord geloofwaardigheid zullen geven."
Van alle kanten hoorde ik geschreeuw,
maar ik kon de bron ervan niet vinden,
zodat ik in verbijstering bleef staan.
Ik denk dat hij dacht dat ik zou denken
dat al die stemmen tussen de takken menselijk
waren die zich voor ons verborgen hielden.
Daarom zei mijn meester: "Als je een twijgje
van een van deze planten af zou breken,
worden ook je eigen gedachten gebroken."
Toen strekte ik mijn hand een klein stukje
en brak een tak af van een grote doornstruik,
waarop de stam riep: "Waarom scheur je me?"
En toen hij donkerder was van het bloed,
vroeg hij opnieuw: “Waarom breek je me af?
Heb je dan geen enkel gevoel van medelijden?
Wij waren eens mensen en nu zijn we slechts onkruid:
uw hand mocht ons wel meer genade tonen
al waren we slechts zielen van slangen geweest.
Als uit een jonge boomstam die vlam vat
aan één uiteinde, terwijl hij aan de andere
druipt en sist van lucht die ontsnapt,
zo kwamen uit die gebroken stronk samen
woorden en bloed; waarop ik de tak liet vallen,
en ik bleef staan als man verlamd van angst.
Mijn wijze zei: "Gewonde ziel, als hij
uit mijn verzen eerder had kunnen geloven
wat hij met eigen ogen nu kon zien,
dan had zijn hand zich niet aan u vergrepen;
maar de ongeloofwaardigheid ervan spoorde mij
aan om te doen wat op mij weegt.
Maar vertel hem wie je was, zodat hij,
om 't goed te maken, jouw roem kan vernieuwen
in de wereld, waar hij nog steeds kan terugkeren."
Waarop de stam: "Uw zoete spraak lokt me zo
dat ik niet stil kan zijn; en moge het u niet
bezwaren, als ik wat langer zou blijven praten.
Ik ben degene die beide sleutels, behorend
aan het hart van Frederick, bewaarde
en ze sloot en omdraaide, en dat zo behendig
deed dat niemand anders zijn vertrouwen deelde;
en ik was trouw aan mijn ambt, zo trouw
dat ik er mijn slaap en hartslag bij verloor.
De hoer die haar hoerenogen nooit afwendde
van Caesars verblijfplaats, zij die de dood
van iedereen en de ondeugd van elk hof is,
heeft de geesten van iedereen tegen mij verhit;
en die verhitten, hebben toen Augustus zo verhit
dat mijn blijde eer tot rouw verkeerde.
Mijn geest, door minachting bedrukt, geloofde
schande te kunnen ontvluchten in de dood,
en maakte mijn rechtvaardige zelf onrechtvaardig.
Bij de nieuwe wortels van dit hout,
zweer ik nooit mijn trouw te hebben verbroken
voor hem die eer zo waardig was—mijn heer.
Als een van jullie terugkeert naar de wereld,
laat hem mijn heugenis helpen, die nog steeds
neerligt onder de klap van zo veel afgunst."
Na een stilte, wachtte de dichter even
en zei: "Laat deze kans je niet ontglippen:
laat je horen en vraag wat je wil weten."
En ik dan: "Vraag hem liever zelf
wat je denkt dat ik zou moeten vragen;
ik kan het niet, zo pijn doet nu mijn hart."
Daarom hervatte hij: "Gevangen geest,
zo deze man vrij doen zal wat je vraagt,
moge het je behagen ons te vertellen
hoe de ziel in deze knopen is gebonden;
en zeg ons, als je kunt, of enige ziel
ooit zijn ledematen kon bevrijden."
Hierop ademde de romp heftig, toen riep
de wind: "Kortelings zal je een antwoord krijgen.
Wanneer de woeste ziel het lichaam verlaat
dat ze van zichzelf heeft afgeworpen,
stuurt Minos haar naar de zevende mond.
Zij valt in 't woud, en er is geen plaats
die aan haar is toegewezen, maar waar
't geluk die ziel ook heeft geslingerd, daar is 't
waar zij als een graankorrel zal kiemen.
Zij groeit tot een jonge boom, een wilde plant;
De harpijen, die zich voeden met de bladeren,
veroorzaken pijn en op die pijn een venster.
Gelijk andere zielen zoeken we het omhulsel
dat we aflegden, zonder het te dragen;
het is voor iemand niet goed om te hebben
wat hij zelf heeft weggegooid. Hierheen
zullen we ze slepen; en hangen in dit bos,
elk aan de doorn van zijn wrede ziel."
We waren nog steeds gericht op de stam —
menende dat hij meer wilde zeggen —
toen we werden verrast door rumoer,
net zoals de jager zich bewust wordt
dat everzwijnen zijn schuilplaats naderen,
de beesten hoort en de takken die kraken.
En zie, daar kwamen van links twee zielen, naakt
en gehavend; zo heftig vluchtten zij
dat ze elke tak braken die ze betraden.
Degene vooraan: "Kom nu, dood, kom snel!"
De andere schim, die zichzelf te langzaam vond,
schreeuwde: "Lano, zo lenig waren je benen
niet bij de steekspelen van Toppo!"
En toen, misschien omdat zijn adem faalde,
viel hij en werd een kluwen met een struik.
Achter hen vulden zwarte teven het bos,
en ze waren net zo gretig en snel
als honden van hun ketting losgebroken.
Ze zetten hun tanden waar hij gehurkt zat;
en scheurden hem in stukken en sleepten dan
zijn ellendige ledematen weg.
Toen nam mijn begeleider me bij de hand
en bracht me tot bij de struik die vergeefs
zat te wenen om zijn bloedende breuken.
De tak sprak: "O Jacopo da Santo Andrea,
wat heb je gewonnen door mij als scherm te gebruiken?
Draag ik de schuld voor jouw schuldig leven?”
Toen zei mijn goede meester, die naast hem stond:
"Wie was jij, die door zovele wonden
met bloed je smartelijke woorden verzucht?”
En hij : “O geesten die gekomen zijt
om deze schandalige kwellingen te zien
waardoor mijn takken van mij zijn gescheiden,
verzamel ze rondom de droevige heester.
'k Kwam van de stad waarvan de eerste beschermheer
plaats maakte voor de Doper; en daarom
zal hij haar steeds kwellen met zijn kunst
en was er aan de oversteek van de Arno
geen enkele beeltenis van Mars overgebleven,
dan zouden de burgers die later hun stad herbouwden
op de as die Attila hun had nagelaten,
allen tevergeefs hebben gezwoegd.
Ik maakte van mijn woning een galgenplaats."