Dante Alighieri: La Divina Commedia
Inferno • Canto IV
Ruppemi l’alto sonno ne la testa
un greve truono, sì ch’io mi riscossi
come persona ch’è per forza desta;
e l’occhio riposato intorno mossi,
dritto levato, e fiso riguardai
per conoscer lo loco dov’ io fossi.
Vero è che ’n su la proda mi trovai
de la valle d’abisso dolorosa
che ’ntrono accoglie d’infiniti guai.
Oscura e profonda era e nebulosa
tanto che, per ficcar lo viso a fondo,
io non vi discernea alcuna cosa.
«Or discendiam qua giù nel cieco mondo»,
cominciò il poeta tutto smorto.
«Io sarò primo, e tu sarai secondo».
E io, che del color mi fui accorto,
dissi: «Come verrò, se tu paventi
che suoli al mio dubbiare esser conforto?».
Ed elli a me: «L’angoscia de le genti
che son qua giù, nel viso mi dipigne
quella pietà che tu per tema senti.
Andiam, ché la via lunga ne sospigne».
Così si mise e così mi fé intrare
nel primo cerchio che l’abisso cigne.
Quivi, secondo che per ascoltare,
non avea pianto mai che di sospiri
che l’aura etterna facevan tremare;
ciò avvenia di duol sanza martìri,
ch’avean le turbe, ch’eran molte e grandi,
d’infanti e di femmine e di viri.
Lo buon maestro a me: «Tu non dimandi
che spiriti son questi che tu vedi?
Or vo’ che sappi, innanzi che più andi,
ch’ei non peccaro; e s’elli hanno mercedi,
non basta, perché non ebber battesmo,
ch’è porta de la fede che tu credi;
e s’e’ furon dinanzi al cristianesmo,
non adorar debitamente a Dio:
e di questi cotai son io medesmo.
Per tai difetti, non per altro rio,
semo perduti, e sol di tanto offesi
che sanza speme vivemo in disio».
Gran duol mi prese al cor quando lo ’ntesi,
però che gente di molto valore
conobbi che ’n quel limbo eran sospesi.
«Dimmi, maestro mio, dimmi, segnore»,
comincia’ io per voler esser certo
di quella fede che vince ogne errore:
«uscicci mai alcuno, o per suo merto
o per altrui, che poi fosse beato?».
E quei che ’ntese il mio parlar coverto,
rispuose: «Io era nuovo in questo stato,
quando ci vidi venire un possente,
con segno di vittoria coronato.
Trasseci l’ombra del primo parente,
d’Abèl suo figlio e quella di Noè,
di Moïsè legista e ubidente;
Abraàm patrïarca e Davìd re,
Israèl con lo padre e co’ suoi nati
e con Rachele, per cui tanto fé,
e altri molti, e feceli beati.
E vo’ che sappi che, dinanzi ad essi,
spiriti umani non eran salvati».
Non lasciavam l’andar perch’ ei dicessi,
ma passavam la selva tuttavia,
la selva, dico, di spiriti spessi.
Non era lunga ancor la nostra via
di qua dal sonno, quand’ io vidi un foco
ch’emisperio di tenebre vincia.
Di lungi n’eravamo ancora un poco,
ma non sì ch’io non discernessi in parte
ch’orrevol gente possedea quel loco.
«O tu ch’onori scïenzïa e arte,
questi chi son c’hanno cotanta onranza,
che dal modo de li altri li diparte?».
E quelli a me: «L’onrata nominanza
che di lor suona sù ne la tua vita,
grazïa acquista in ciel che sì li avanza».
Intanto voce fu per me udita:
«Onorate l’altissimo poeta;
l’ombra sua torna, ch’era dipartita».
Poi che la voce fu restata e queta,
vidi quattro grand’ ombre a noi venire:
sembianz’ avevan né trista né lieta.
Lo buon maestro cominciò a dire:
«Mira colui con quella spada in mano,
che vien dinanzi ai tre sì come sire:
quelli è Omero poeta sovrano;
l’altro è Orazio satiro che vene;
Ovidio è ’l terzo, e l’ultimo Lucano.
Però che ciascun meco si convene
nel nome che sonò la voce sola,
fannomi onore, e di ciò fanno bene».
Così vid’ i’ adunar la bella scola
di quel segnor de l’altissimo canto
che sovra li altri com’ aquila vola.
Da ch’ebber ragionato insieme alquanto,
volsersi a me con salutevol cenno,
e ’l mio maestro sorrise di tanto;
e più d’onore ancora assai mi fenno,
ch’e’ sì mi fecer de la loro schiera,
sì ch’io fui sesto tra cotanto senno.
Così andammo infino a la lumera,
parlando cose che ’l tacere è bello,
sì com’ era ’l parlar colà dov’ era.
Venimmo al piè d’un nobile castello,
sette volte cerchiato d’alte mura,
difeso intorno d’un bel fiumicello.
Questo passammo come terra dura;
per sette porte intrai con questi savi:
giugnemmo in prato di fresca verdura.
Genti v’eran con occhi tardi e gravi,
di grande autorità ne’ lor sembianti:
parlavan rado, con voci soavi.
Traemmoci così da l’un de’ canti,
in loco aperto, luminoso e alto,
sì che veder si potien tutti quanti.
Colà diritto, sovra ’l verde smalto,
mi fuor mostrati li spiriti magni,
che del vedere in me stesso m’essalto.
I’ vidi Eletra con molti compagni,
tra ’ quai conobbi Ettòr ed Enea,
Cesare armato con li occhi grifagni.
Vidi Cammilla e la Pantasilea;
da l’altra parte vidi ’l re Latino
che con Lavina sua figlia sedea.
Vidi quel Bruto che cacciò Tarquino,
Lucrezia, Iulia, Marzïa e Corniglia;
e solo, in parte, vidi ’l Saladino.
Poi ch’innalzai un poco più le ciglia,
vidi ’l maestro di color che sanno
seder tra filosofica famiglia.
Tutti lo miran, tutti onor li fanno:
quivi vid’ ïo Socrate e Platone,
che ’nnanzi a li altri più presso li stanno;
Democrito che ’l mondo a caso pone,
Dïogenès, Anassagora e Tale,
Empedoclès, Eraclito e Zenone;
e vidi il buono accoglitor del quale,
Dïascoride dico; e vidi Orfeo,
Tulïo e Lino e Seneca morale;
Euclide geomètra e Tolomeo,
Ipocràte, Avicenna e Galïeno,
Averoìs, che ’l gran comento feo.
Io non posso ritrar di tutti a pieno,
però che sì mi caccia il lungo tema,
che molte volte al fatto il dir vien meno.
La sesta compagnia in due si scema:
per altra via mi mena il savio duca,
fuor de la queta, ne l’aura che trema.
E vegno in parte ove non è che luca.
DE HEL - ZANG IV
(Vertaling Jules Grandgagnage, 2024)
De diepe slaap werd in mijn hoofd verbroken
door een enorme donderslag, zodat
ik schrok als een door ruw geweld gewekt.
En ik bewoog mijn uitgeruste ogen
van links naar rechts, vastberaden te weten
op welke plaats ik was terechtgekomen.
De waarheid is dat ik op de rand
van een afgrond verwijlde, het droeve dal
waar eindeloze jammerklachten opstegen.
Zo diep en donker was het, gevuld met mist,
dat, hoewel ik ingespannen staarde,
ik geen enkel ding kon onderscheiden.
“Laten we afdalen in de blinde wereld,”
begon de dichter met verbleekt gelaat;
“Ik zal voorop gaan, jij volgt mij.”
Maar ik, die had gezien hoe hij verbleekte,
zei: “Hoe moet ik verder als gij bang zijt,
Gij die me steeds hielp mijn twijfels te verdrijven?”
En hij: “De angst van de mensen hier
heeft mijn gezicht beroerd met mededogen
dat jij nu onterecht voor angst aanziet.
Laten we gaan, de weg die wacht is lang.”
Hij ging me voor en liet mij binnengaan
in de eerste kring rond de afgrond.
Hier, voor zover ik dat kon horen,
was het geschreeuw niet luider dan de zuchten
die de eeuwige luchten deden beven.
De zuchten uit verdriet zonder kwelling
kwamen uit de menigten opgestegen
van kinderen en van vrouwen en van mannen.
De goede meester zei: “Vraag je niet
wie deze geesten zijn die je nu ziet?
Dit moet je weten, voordat we verdergaan:
Dat ze niet zondigden en verdiensten hadden,
kon niet volstaan omdat ze 't doopsel misten,
de poort van het geloof dat ons omarmt.
En als ze leefden vóór het christendom,
aanbaden ze God niet op een passende wijze;
en van zulke geesten ben ik er zelf een.
Om deze gebreken, en om geen ander kwaad,
zijn wij verloren en worden we hiermee gestraft:
te leven zonder hoop maar in verlangen.”
Droefheid beving mijn hart toen ik dit hoorde,
want ik had enkele achtenswaardige mannen
gezien onder de zielen in 't voorgeborchte.
“Vertel het me, heer en meester, vertel het me,”
begon ik, omdat ik zeker wilde zijn
dat geloof dwalingen kan overwinnen;
“Is er ooit iemand — door eigen verdienste
of die van anderen — van hier naar de 't zalige gegaan?”
En hij, die mijn verhulde vraag begreep,
antwoordde: “ik was maar pas in deze staat
toen hier een machtig Heer is aangekomen;
het trotse hoofd gekroond als overwinnaar.
Hij nam de ziel mee van de eerste vader,
van zijn zoon Abel, en die van Noach
en van Mozes, de gehoorzame wetgever,
van vader Abraham, David de koning,
van Israël, zijn vader, en zijn zonen,
en Rachel, voor wie hij zo lang had gewerkt,
en vele anderen—en Hij zegende hen;
en ik wil dat je weet dat er vóór hen
geen menselijke zielen gered werden.”
We bleven niet staan, want hoewel hij sprak,
liepen we nog verder door het woud—
dat woud, zeg ik, waar geesten zich verdrongen.
Ons pad was niet ver voorbij het punt
waar ik had geslapen, toen ik een vuur zag
dat een halfrond van schimmen oplichtte.
We waren er nog een eindje vandaan, echter,
niet zo ver dat ik niet kon zien
dat daar vermaarde mannen samen zaten.
“O, Gij die zowel kunst als wetenschap eert,
wie zijn deze zielen die hun waardigheid
hebben bewaard, afgezonderd van de rest?”
En hij zei: “De glorie van hun naam,
die boven je leven weerklinkt, verwierf de genade
van de hemel, en dat hielp hen vooruit.”
Ondertussen kon ik een stem horen:
“Eert allen de hoogste dichter, wiens schim
die ons had verlaten, is teruggekeerd.”
Nadat deze woorden waren uitgesproken,
zag ik vier grote schimmen naderen;
uiterlijk waren ze noch verdrietig, noch vrolijk.
Mijn goede leermeester nam toen het woord:
“Kijk naar hem met dat zwaard in de hand
die voor de andere drie als heer beweegt.
Die schim is Homerus, de volmaakte dichter;
de andere is Horatius, satiricus;
de derde is Ovidius, en de laatste is Lucanus.
Omdat zij dezelfde hoge titel voeren
waarmee de stem mij juist heeft aangesproken,
bewijzen zij mij eer — en doen dat goed.”
En zo zag ik die prachtige school vergaderd
van de Heer van het hoogste lied,
die als een arend boven de anderen zweeft.
Nadat ze even met elkaar hadden gesproken,
begroetten ze mij met hoofse vriendelijkheid,
wat mijn goede meester een glimlach ontlokte;
En zelfs een grotere eer werd mijn deel
toen ze mij uitnodigden in hun kring —
ik was de zesde onder zulke geesten.
We bewogen ons dus naar het licht toe,
pratend over dingen waarover zwijgen
nu even passend is als spreken toen.
We kwamen aan de voet van een kasteel,
zeven keer omgeven door hoge muren,
beschermd door een prachtige rivier.
We staken over als op vaste grond;
zeven portalen betrad ik met deze wijzen
tot we aan een bloeiende weide kwamen.
De mensen hadden ernstige trage ogen
en uit hun houding straalde groot gezag;
ze spraken zelden, en met zachte stemmen.
Aan een der zijden kozen we ons een plaats,
een open plek, hoog zowel als licht,
vanwaar we iedereen goed konden beschouwen.
Daar, boven de email-groene weide,
hebben ze mij de grote geesten getoond,
waarvan de herinnering mij nog ontroert.
Ik zag Elektra met veel metgezellen,
waarvan ik Hector en Aeneas ontmoette,
en Caesar gewapend met valkenogen.
Ik zag Kamilla en Pentasilea;
aan de andere kant zag ik koning Latinus
die naast zijn dochter Lavina zat.
Ik zag Brutus die Tarquinius verdreef,
Lucretia, Iulia, Martia en Kornelia;
en heel even maar zag ik Saladin.
Toen ik mijn blik nog hoger richtte,
zag ik de meester aller wetenschappen
gezeten in de kring der filosofen.
Iedereen bewondert en eert hem:
daar zag ik ook Socrates en Plato,
die dichter dan de anderen bij hem staan ;
Democritus, met zijn wereld van willekeur,
Dïogenes, Anaxagoras en Thales,
Empedocles, Heraclitus en Zeno;
en ik zag Diascorides de grote weldoener,
en ik zag Orpheus, Tulio en Linus
en ik zag ook zedenmeester Seneca;
En Euclides de meetkundige, en Ptolemaeus,
Hippocrates en Galenus, Avicenna,
Averroes, van het grote Commentaar.
Niet iedereen vermag ik op te noemen:
mijn grootse onderwerp dwingt me verder,
zodat uitvoerig spreken vaak niet lukt.
Het gezelschap van zes deelt zich in tweeën;
mijn wijze gids leidt me naar een weg,
verder dan de stilte, in trillende lucht.
Zo kom ik bij een deel waar niets meer licht geeft.